عوارض جانبی داروها نتایج غیرمنتظره و ناخواسته‌ای هستند که پس از مصرف داروها در بدن ایجاد می‌شوند. این عوارض ممکن است از تأثیرات معمولی و کم‌خطر تا تأثیرات جدی و حتی خطرناک باشند. مدیریت عوارض داروها بسیار مهم است تا سلامتی غیرمطلوب را کاهش دهد. این مقاله از بلاگ الکتروفارمد به بررسی عوارض جانبی داروها، شناخت انواع عوارض و راه‌های مقابله با آنها می‌پردازد.
دارو چیست؟
داروها موادی هستند که برای پیشگیری، درمان یا کنترل بیماری‌ها و مشکلات جسمی و روانی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این مواد می‌توانند از منابع طبیعی مانند گیاهان و مواد معدنی یا از ترکیب مواد شیمیایی سنتز شده تولید شوند. داروها بسته به نوع و عملکردشان به صورت‌های مختلفی مانند قرص، شربت، آمپول یا پماد تجویز می‌شوند. فرآیند تولید دارو شامل مراحل دقیقی از جمله تحقیق، آزمایش‌های بالینی و کنترل کیفیت است که به دقت برای شناسایی و ارزیابی اثرات آنها طراحی می‌شود. این روند همچنین به شناسایی عوارض جانبی ممکن و اطمینان از ایمنی داروها برای مصرف عمومی کمک می‌کند.
عوارض جانبی دارو یعنی چه و چرا اهمیت دارد؟
عوارض دارو واکنش‌های غیرمنتظره‌ای هستند که می‌توانند در نتیجه استفاده از داروهای با نسخه، داروهای بدون نسخه یا مکمل‌های گیاهی رخ دهند. مهم است که به احساس خود قبل و بعد از مصرف داروهای تجویز شده توجه کنید و همیشه با یک پزشک در تماس باشید تا در مورد علائم یا تغییرات غیرمنتظره صحبت کنید.
عوارض جانبی ممکن است در داروهای مختلف متفاوت باشد، بنابراین مهم است که بدانید عوارض جانبی رایج داروهای خاصی که مصرف می‌کنید چه چیزی است و چه مواردی مضر است. عوارض جانبی نیز همیشه وابسته به دوز نیستند، به این معنی که ممکن است در هر دوز یا قدرتی رخ دهند. با این حال، برخی از عوارض داروها، هرچه دوز بالاتر باشد، بدتر یا بیشتر می‌شوند. همیشه مهم است که دارو را طبق تجویز پزشک خود مصرف کنید و دوز خود را بدون مشورت اولیه با پزشک خود افزایش ندهید.
بیشتر بخوانید: انحلال قرص چیست؟ 
هیچ دارویی بدون عارضه جانبی نیست و صرفا داروهایی با عوارض جانبی کمتر وجود دارند
انواع عوارض جانبی دارو
عوارض جانبی در
مراحل تولید دارو به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: عوارض جانبی معمولی و عوارض جانبی جدی. عوارض جانبی معمولی به عنوان عوارض طبیعی پس از درمان مانند یبوست، سرگیجه، خشکی دهان، سردرد و بثورات پوستی توصیف می‌شوند. عوارض جانبی نامطلوب بسیار جدی‌تر هستند و می‌توانند شامل خونریزی داخلی، آسیب کلیه و اختلال عملکرد قلب و علائم دیگر هستند.
تفاوت اصلی این است که عوارض جانبی معمولی ناخواسته، اما شناخته شده هستند، در حالی که عوارض جانبی جدی ناخواسته هستند و اغلب در برنامه‌های درمانی لحاظ نمی‌شوند.
از کجا می‌توانم در مورد عوارض جانبی دارو اطلاعات کسب کنم؟
بروشور بسته‌ای که به همراه یک دارو ارائه می‌شود در مورد آن دارو به شما می‌گوید. بخشی از جزوه به عوارض جانبی احتمالی می‌پردازد. برخی از این اطلاعات ممکن است بر روی بسته‌بندی محصول نیز چاپ شده باشد. خواندن این اطلاعات واقعاً مهم است. همچنین باید با پزشک یا داروساز خود در مورد عوارض جانبی احتمالی داروهایی که به شما توصیه می‌کنند صحبت کنید.
آیا در صورت بروز عوارض جانبی دارو، قطع مصرف دارو برای من اشکالی ندارد؟
متأسفانه، بسیاری از افرادی که دچار یک عارضه جانبی رایج می‌شوند، مصرف داروهای خود را بدون مشورت با پزشک خود متوقف می‌کنند. مهم است به یاد داشته باشید که با قطع دارو، وضعیت پزشکی شما بدتر می‌شود. تقریباً همه داروها عوارض جانبی دارند. اما باید بدانید کدام علائم باید به شما هشدار دهد تا با پزشک خود مشورت کنید؟
هنگامی که نسخه خود را دریافت می‌کنید، باید برگه اطلاعات بیمار یا دستورالعمل نحوه مصرف آن دارو را نیز دریافت کنید. این اطلاعات بسیار مهم است و باعث
کاهش خطاهای دارویی و افزایش
ایمنی دارویی می‌شود. آن را به طور کامل بخوانید با انجام این کار، می‌توانید هر گونه عوارض جانبی دارو را که ممکن است در طول مصرف این دارو رخ دهد، تشخیص دهید.
عوارض دارو تا چه مدت است؟
وقتی دارویی مصرف می‌کنید، یکی از سوالات مهم این است که عوارض دارو چقدر طول می‌کشد. مدت زمان ماندگاری عوارض جانبی دارو می‌تواند بسته به نوع دارو، دوز مصرفی، و ویژگی‌های فردی بدن شما بسیار متفاوت باشد. برخی عوارض ممکن است تنها چند ساعت پس از مصرف دارو از بین بروند، در حالی که برخی دیگر، به ویژه در مورد داروهایی که برای مدت طولانی مصرف می‌شوند یا داروهای قوی‌تر، می‌توانند تا چند روز یا حتی هفته‌ها ادامه داشته باشند. برای مثال، عوارض جانبی خفیف مانند تهوع یا سرگیجه معمولاً به سرعت برطرف می‌شوند، اما عوارض جانبی جدی‌تر ممکن است نیاز به پیگیری پزشکی داشته باشند. همیشه مهم است که در مورد مدت زمان و شدت عوارض جانبی با پزشک یا داروساز خود مشورت کنید.
متداول ترین عوارض جانبی دارو
با عوارض داروها چه کنیم؟
دانستن اینکه در مورد یک عارضه جانبی احتمالی از همان ابتدا چه کاری باید انجام دهید مفید است. همچنین باید بدانید کدام عوارض جانبی دارو برای درمان خود بی‌خطر هستند و چه زمانی باید با پزشک خود تماس بگیرید. مراحل ساده‌ای وجود دارد که می‌توانید برای مدیریت عوارض جانبی معمولی دارو انجام دهید:
هر گونه عوارض جانبی را ثبت کنید
عوارض جانبی خود را پیگیری کنید و در طول ملاقات بعدی خود در مورد آنها با پزشک خود صحبت کنید.
حالت تهوع یا ناراحتی معده
در صورت بروز حالت تهوع یا ناراحتی معده می‌توانید به جای دو یا سه وعده غذایی بزرگ، چندین وعده غذایی کوچک‌تر در روز بخورید. همچنین دمنوش نعناع فلفلی می‌تواند به آرامش معده شما کمک کند. بعد از مصرف دارو، نوبت بعدی دارو را با غذا یا شیر مصرف کنید، با این حال، حتماً با پزشک خود مشورت کنید. همچنین از مصرف غذاهای تند و غذاهای سنگین پرهیز کنید و آب بنوشید. در مورد استفاده از داروهای بدون نسخه با پزشک یا داروساز خود مشورت کنید.
اسهال
چنانچه پس از مصرف دارویی به اسهال دچار شدید از مصرف کافئین، غذاها و نوشیدنی‌های بسیار اسیدی، غذاهای پر فیبر و غذاهای تند پرهیز کنید. در مورد استفاده از داروهای بدون نسخه با ارائه دهنده یا داروساز خود مشورت کنید.
یبوست
یکی از عوارض جانبی دارو می‌تواند یبوست باشد، در این صورت مایعات فراوان بنوشید، همچنین غذاهای پر فیبر مانند میوه‌ها و سبزیجات بخورید و ورزش کنید. از ارائه دهنده یا داروساز خود در مورد استفاده از داروهای بدون نسخه سؤال کنید.
خشکی دهان
در صورت تجربه خشکی دهان پس از مصرف دارو، آب بیشتری بنوشید. همچنین برای تقویت بیشتر بزاق، چیپس یخ یا آبنبات ترش بمکید.
خستگی یا کمبود انرژی
چنانچه پس از مصرف دارو احساس خستگی و بی‌حالی کردید سعی کنید رژیم غذایی متعادل داشته باشید، ورزش کافی کنید و حداقل 7 ساعت در شب بخوابید.
خواب آلودگی در طول روز
مشکل خواب آلودگی در طول روز ممکن است با عادت کردن بدن شما به دارو برطرف شود. از پزشک خود بپرسید که آیا می‌توانید داروی خود را قبل از خواب مصرف کنید.
از دست دادن اشتها
چنانچه پس از مصرف دارو احساس بی‌اشتهایی کردید سعی کنید بیشتر غذا بخورید. بین وعده‌های غذایی میان وعده‌های سالم بخورید. همچنین می‌توانید در هر وعده غذایی از غذاهای مورد علاقه خود استفاده کنید. قبل از غذا پیاده‌روی کنید.
کهیر
کهیر یکی از عوارض جانبی شایع برخی داروها است که به صورت جوش‌های قرمز و خارش‌دار روی پوست ظاهر می‌شود. برای کاهش کهیر، بهتر است از داروهای ضد حساسیت مانند آنتی‌هیستامین‌ها استفاده کنید. همچنین استفاده از کمپرس سرد و پوشیدن لباس‌های نخی و راحت می‌تواند به تسکین خارش کمک کند. اگر کهیر ادامه پیدا کرد یا علائم شدیدتری مانند تنگی نفس یا ورم صورت مشاهده کردید، بلافاصله به پزشک مراجعه کنید.
سردرد
سردرد یکی از عوارض شایع داروها است. برای کاهش سردرد می‌توانید از استراحت در مکان آرام و کم‌نور استفاده کنید. همچنین مصرف آب زیاد و اجتناب از کافئین می‌تواند به تسکین آن کمک کند.
تورم بدن
برخی داروها ممکن است باعث تورم در دست‌ها، پاها یا صورت شوند. برای کاهش تورم، می‌توانید پاها را بالا ببرید و از کمپرس سرد استفاده کنید. اگر تورم ادامه پیدا کرد، حتماً به پزشک خود مراجعه کنید.
تغییرات در پوست یا مو
برخی داروها ممکن است باعث تغییرات در پوست و مو، مانند خشکی پوست یا ریزش مو شوند. استفاده از کرم‌های مرطوب‌کننده و شامپوهای مناسب می‌تواند به کاهش این علائم کمک کند.
افزایش یا کاهش وزن
داروهایی مانند ضدافسردگی‌ها یا داروهای استروئیدی ممکن است باعث افزایش یا کاهش وزن شوند. برای مدیریت این عارضه، داشتن رژیم غذایی متعادل و فعالیت بدنی منظم توصیه می‌شود.
عوارض دارو بعد از چند روز ظاهر می‌شود؟
اینکه عوارض جانبی دارو چه زمانی خود را نشان می‌دهند، به فاکتورهای مختلفی بستگی دارد. در بسیاری از موارد، عوارض دارو تقریباً بلافاصله یا در عرض چند ساعت پس از مصرف اولین دوز ظاهر می‌شوند. این به خصوص برای عوارض جانبی رایج و خفیف مانند تهوع، سرگیجه یا خواب‌آلودگی صدق می‌کند. با این حال، برخی از عوارض جانبی ممکن است با تاخیر بیشتری خود را نشان دهند و تنها پس از چند روز یا حتی هفته‌ها مصرف دارو، زمانی که دارو در بدن تجمع یافته یا تغییرات فیزیولوژیکی خاصی ایجاد کرده است، آشکار شوند. همچنین، برخی عوارض جانبی نادرتر ممکن است تنها پس از مصرف طولانی‌مدت دارو ظاهر شوند. همیشه توصیه می‌شود که برای کسب اطلاعات دقیق‌تر و مدیریت بهتر عوارض جانبی دارو با پزشک یا داروساز خود مشورت کنید.
دستورالعمل‌های به حداقل رساندن عوارض جانبی دارو
تقریباً تمام داروهایی که برای درمان هر نوع بیماری استفاده می‌شوند می‌توانند عوارض جانبی ایجاد کنند. این بدان معنا نیست که هر فردی که دارو مصرف می‌کند عوارض جانبی را تجربه خواهد کرد. پیش‌بینی اینکه آیا یک عارضه جانبی را تجربه خواهید کرد یا خیر دشوار است. این بستگی به دارو و نحوه واکنش بدن شما دارد. اقدامات ساده‌ای وجود دارد که می‌توان برای به حداقل رساندن عوارض جانبی انجام داد:
1) با پزشک خود مشورت کنید
قبل از شروع یک داروی جدید مشورت با پزشک می‌تواند هرگونه آلرژی یا احتمال عوارض جانبی را کاهش دهد. سعی کنید تمام حالات بیماری در گذشته و حال را با پزشک خود در میان بگذارید زیرا این به پزشک شما کمک می‌کند تا بهترین انتخاب را برای مراقبت پزشکی شما داشته باشد.
2) مراقبت و دقت در مصرف داروها
برای کاهش عوارض جانبی داروها، مراقبت و دقت در مصرف داروها بسیار مهم است. مصرف دقیق دستورات پزشک، توجه به دستورات در مورد مصرف دارو با یا بدون غذا، زمان مصرف دارو، عدم مصرف داروها به طور کامل و... به کاهش عوارض جانبی دارو کمک می‌کند.
3) نسبت به گزینه‌های جایگزین آماده باشید
در صورت بروز عوارض جانبی، با پزشک خود در تماس باشید تا در مورد تغییرات احتمالی در برنامه درمانی خود صحبت کنید. پزشک شما می‌تواند در صورت لزوم سایر داروها یا گزینه‌های درمانی را ارزیابی کند. صرفاً ترک درمان بدون مشورت با پزشک خطرات بیشتری را به همراه دارد و توصیه نمی‌شود.
4) درباره داروهای فعلی بحث کنید
شفافیت برای همه اعضای تیم مراقبت‌های بهداشتی شما کلیدی است. اگر چندین پزشک یا داروخانه برای برنامه‌های درمانی مختلف دارید، مطمئن شوید که همة آنها را از داروهای فعلی خود، از جمله داروهای بدون نسخه مانند مسکن‌ها و مکمل‌های سلامتی مانند مولتی ویتامین‌ها یا مکمل‌های گیاهی در جریان قرار داده‌اید.
5) فهرستی از تمام داروهایی که مصرف می‌کنید، تهیه کنید
فهرستی از تمام داروهایی که مصرف می‌کنید تهیه کنید و هر بار که داروی جدیدی دریافت می‌کنید آن را به روز کنید. از این فرم برای ردیابی داروهای خود استفاده کنید. اگر مصرف دارو را متوقف کردید، آن را از لیست خود حذف کنید. یک کپی را در کیف یا کیف پول خود نگه دارید و هر بار که به پزشک خود مراجعه می‌کنید یا به پزشک جدیدی مراجعه می‌کنید، آن را با خود ببرید.
عوارض مصرف زیاد دارو
داروها باید طبق دستور پزشک و در دوز اعلام شده توسط پزشکان مصرف شود، در غیر اینصورت مصرف زیاد و بی رویه دارو و یا کمتر از دستور پزشک هر کدام عوارض و مشکلاتی در پی دارند که در اینجا به
عوارض مصرف زیاد دارو به طور کلی می‌پردازیم:
- سمیت دارویی (drug toxicity)
مصرف بیش از حد دارو می‌تواند منجر به سمیت شود، که بسته به نوع دارو و میزان مصرف، ممکن است علائم آن شامل سردرد، تهوع، استفراغ، سرگیجه، افت فشار خون، تنگی نفس و حتی از کار افتادن اعضای بدن باشد. سمیت دارویی نیازمند درمان فوری است و ممکن است فرد را به بیمارستان منتقل کند.
- اختلالات سیستم قلبی و عروقی
مصرف بیش از حد داروهایی مانند مسکن‌ها، ضد التهاب‌ها یا داروهای ضد افسردگی می‌تواند منجر به مشکلات قلبی مانند ضربان قلب نامنظم (آریتمی)، فشار خون بالا یا پایین، و حتی حمله قلبی شود. مصرف طولانی مدت داروهای استروئیدی و بعضی از داروهای ضد افسردگی هم ممکن است موجب مشکلات قلبی مزمن شود.
مصرف زیاد داروهایی مانند مسکن‌های غیر استروئیدی (NSAIDs) می‌تواند منجر به زخم معده، خونریزی گوارشی، یا التهاب معده (گاستریت) شود. داروهای آنتی‌بیوتیک نیز در صورت مصرف زیاد می‌توانند با ایجاد اختلال در فلور میکروبی روده، باعث اسهال و مشکلات گوارشی دیگر شوند.
مصرف زیاد داروهای خاص مانند استامینوفن، مسکن‌ها یا داروهای ضد التهابی می‌تواند باعث آسیب به کبد و کلیه‌ها شود. این عوارض ممکن است در ابتدا بدون علامت باشند، اما به مرور زمان می‌توانند منجر به نارسایی کبد یا کلیه شوند.
مصرف بیش از حد داروهای ضد افسردگی، آرام‌بخش‌ها یا داروهای مسکن می‌تواند موجب ایجاد اختلالات روانی مانند گیجی، افسردگی شدید، اضطراب و حتی توهمات شود. همچنین، داروهای خاصی مانند بنزودیازپین‌ها ممکن است باعث ایجاد وابستگی جسمی و روانی شوند.
مصرف زیاد داروهای مسکن، خواب‌آور یا مواد مخدر ممکن است به سیستم تنفسی آسیب برساند و باعث تنفس ضعیف یا حتی توقف تنفس شود. این وضعیت خطرناک است و نیاز به مراقبت فوری پزشکی دارد.
مصرف زیاد داروهای رقیق‌کننده خون (مانند آسپرین یا وارفارین) می‌تواند منجر به افزایش خطر خونریزی داخلی یا خارجی شود. این عوارض می‌تواند به خونریزی‌های جدی و تهدیدکننده زندگی منجر شود.
- افزایش خطر آلرژی و واکنش‌های حساسیتی
مصرف بیش از حد داروهای خاص ممکن است باعث واکنش‌های آلرژیک شدید مانند آنژیوادم (ورم شدید صورت و گلو) یا کهیر شود. در برخی موارد، واکنش‌های حساسیتی می‌توانند به شوک آنافیلاکتیک منجر شوند که نیازمند درمان فوری است.
- اختلال در متابولیسم و افزایش وزن
مصرف زیاد داروهایی مانند کورتیکواستروئیدها می‌تواند به اختلالات متابولیسمی منجر شود و موجب افزایش وزن ناخواسته، دیابت و مشکلات هورمونی شود.
راهکارهای پیشگیری از عوارض مصرف زیاد دارو
- همیشه داروها را طبق دستور پزشک مصرف کنید.
- در صورت فراموشی مصرف یک دوز، هیچ‌گاه داروی دو برابر مصرف نکنید.
- از مصرف خودسرانه داروها پرهیز کنید و از پزشک یا داروساز خود مشورت بگیرید.
- در صورت بروز هرگونه عارضه جانبی غیرمعمول، فوراً با پزشک خود تماس بگیرید.
- از مصرف همزمان داروهای مشابه یا داروهایی که با هم تداخل دارند، اجتناب کنید.
سخن پایانی
استفاده از داروها در بهبود وضعیت سلامت انسان‌ها مهم است. اما نباید چشم‌پوشی کرد که هر دارویی ممکن است عوارض جانبی داشته باشد که بر سلامتی و کیفیت زندگی فرد تأثیرگذار باشد. در این مقاله به بررسی عوارض جانبی داروها، شناخت انواع آنها، راه‌های درمان و مدیریت این عوارض با استفاده از انجام انواع تست های فیزیکی قرص از جمله تست زمان باز شدن قرص پرداختیم. الکتروفارمد به عنوان تولید کننده تجهیزات دارویی این اطلاعات را در اختیاز شما قرار داده است؛ در صورتی که هر یک از این عوارض را دارید و یا دارویی را خارج از دستور پزشک مصرف می‌کنید، حتما با پزشکان و متخصص مرتبط مشورت کنید.
